Καμιά αναφορά στον Μάνο Χατζιδάκι όσο λεπτομερής κι αν είναι δεν μπορεί να αποδώσει την πολυπλοκότητα, τον πλούτο, ακόμη και την αντιφατικότητα της προσωπικότητάς του. Τον γνώρισα από πολύ παλιά, όταν ήμουν πρωτοετής φοιτητής και αμέσως έγινα στενός συνεργάτης και φίλος του. Μια φιλία που κράτησε όλη τη ζωή.
Από νωρίς συνειδητοποίησα ότι ο Μάνος ήταν μια σπάνια περίπτωση αυθεντικής, έμφυτης δημιουργικότητας – όχι μόνο στη μουσική, αλλά και στη γραφή, στα σχόλια, στο χιούμορ και, εν γένει, σε όλες τις διανοητικές του λειτουργίες. Είχε μια συνδυαστική σκέψη, που του επέτρεπε να χρησιμοποιεί διαλεκτικά και συνθετικά ακόμη και τα πολύ διαφορετικά δεδομένα.
Ως προς την καθαρά συνθετική του δουλειά, είναι καλό να διαπιστώσουμε πως, πολύ πριν γίνει γνωστός στο πλατύ κοινό, ή πριν κάνει τις μεγάλες επιτυχίες του στο θέατρο όπως τους «Ορνιθες» σε σκηνοθεσία του Κουν, είχε ήδη γράψει πολύ σημαντικά έργα, πρωτοποριακά θα έλεγα, με την αληθινή σημασία της λέξης. Εργα όπως το «Για μια μικρή λευκή αχιβάδα» ή ο κύκλος τραγουδιών CNS άνοιγαν δρόμους, που έμελλε να παίξουν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση μιας νέας αισθητικής. Δεν θα ξεχάσω τη φορά που ακούσαμε μαζί στο σπίτι μου στο Παρίσι τον «φρέσκο» δίσκο του, τότε, τον «Μεγάλο Ερωτικό». Αδυνατώ να περιγράψω τη συγκίνησή μου. Η κορύφωση της μελοποιητικής του τέχνης, η πρωτοτυπία της ενορχήστρωσης, η επιμονή σε νέους ήχους και τολμηρές συνηχήσεις, η ευαισθησία της προσέγγισης του ποιητικού λόγου, όλα αυτά με συγκλόνισαν.
Με εντυπωσίαζε επίσης, πέραν της μουσικής του, η τόλμη και ο αντικομφορμισμός του, πώς ήταν ανά πάσα στιγμή έτοιμος να αντισταθεί σε κάθε συντηρητική αντίληψη, σε όλα τα κοινωνικά, αλλά και καλλιτεχνικά κατεστημένα δόγματα, π.χ. τον διαχωρισμό της μουσικής σε «σοβαρή» και «ελαφρά», τον επιφανειακό χαρακτηρισμό του «δεξιού» και του «αριστερού», του «ηθικού» και του «ανήθικου». Σθεναρά πάντα διατύπωνε τη γνώμη του, ακόμη και όταν ήξερε ότι θα προκαλούσε αιχμηρές αντιδράσεις.
Αμέσως μετά τη Μεταπολίτευση ήταν ο ίδιος ο Κωνσταντίνος Καραμανλής που του ζήτησε και επέμεινε να αναλάβει τη διεύθυνση του Τρίτου Προγράμματος της ΕΡΤ. Αμέσως αναλαμβάνοντας τα καθήκοντά του ο Μάνος μού ζήτησε να τον βοηθήσω, αλλά εγώ τότε ήμουν ακόμα στο Παρίσι και τον παρακάλεσα να περιμένει να τελειώσω τις εκεί υποχρεώσεις μου – είχα τότε την παράσταση «Grisellidis» στην Avignon, σε σκηνοθεσία Antoine Vitez.
Ετσι καθυστέρησα έναν χρόνο περίπου. Γυρίζοντας το 1977, διαπίστωσα πόσο καλές επιλογές συνεργατών για κάθε τομέα είχε κάνει, νέοι άνθρωποι διψασμένοι για δουλειά, που ο Μάνος ήξερε πώς να αξιοποιεί τις ικανότητες και ιδέες τους. Με την επιμονή, την ακαταμάχητη γοητεία και το ανυποχώρητο πείσμα του οδηγούσε πάντα τους συνεργάτες του στην εφαρμογή των πιο δύσκολων σχεδίων. Σε αυτό το δημιουργικό περιβάλλον υπήρχαν ωστόσο και κάποια προβλήματα.
Ενα πρόβλημα ήταν ότι ο Μάνος Χατζιδάκις δεν ξυπνούσε ποτέ νωρίτερα από τις 12 το μεσημέρι. Η πρώτη μου λοιπόν υποχρέωση ήταν να βρίσκομαι από τις 9 το πρωί στην ΕΡΤ, εξού και μου είχε δώσει επισήμως τον ρόλο του αναπληρωτή καλλιτεχνικού διευθυντή με δικαίωμα υπογραφής αντ’ αυτού, έτσι ώστε το σύστημα να δουλεύει απρόσκοπτα.
Συνήθως έφτανε στην ΕΡΤ κατά τις 13:00. Τότε μάζευε τους βασικούς συνεργάτες του, μας πήγαινε σε μια ταβέρνα στην Αγία Παρασκευή, όπου μιλώντας και τρώγοντας φτιάχναμε το πρόγραμμα της κάθε εβδομάδας. Ο ίδιος έδινε τις βασικές γραμμές και όλοι εμείς συμπληρώναμε τις λεπτομέρειες.
Στη δημιουργική ευφορία που ζούσαμε δεν θα ξεχάσω τις συνεχείς ρήξεις μας με το κατεστημένο της ΕΡΤ που αντί να μας κάμπτουν έτρεφαν τη μαχητικότητά μας.
Το σταθερό πρόβλημα, που μόνος του δυσκολευόταν να αντιμετωπίσει, ήταν ο συνδικαλισμός των διαφόρων τομέων, της Ορχήστρας, της Χορωδίας, αλλά και γενικότερα η αντίδραση των εκτός Τρίτου εργαζομένων στο γεγονός ότι οι εργαζόμενοι του Τρίτου δεν «χτυπούσαν κάρτα» και έρχονταν και έφευγαν όποτε ήθελαν.
Οι συγκρούσεις ήταν συχνές, όχι μόνο με τα συνδικάτα, αλλά και με τη Γενική Διεύθυνση της ΕΡΤ. Είχαμε ωστόσο βρει έναν πρωτότυπο τρόπο να αμυνόμαστε, φτιάχνοντας ειδικές εκπομπές – ένα είδος μικρών σκετς, που διακωμωδούσαν τα συνδικάτα, αλλά και τον ίδιο τον γενικό διευθυντή της ΕΡΤ, που κάποια στιγμή θέλησε κατόπιν εντολής υπουργού να λογοκρίνει τις εκπομπές μας πριν βγουν στον αέρα. Στην περίπτωση αυτή φτιάξαμε ένα είδος παρωδίας ικανής όπως φάνηκε να ευτελίσει τη διαδικασία προληπτικής ακρόασης και τους εμπνευστές της, αλλά και να σταματήσει αμέσως κάθε ενόχληση προς εμάς.
Σε μιαν άλλη περίπτωση θελήσαμε να διακωμωδήσουμε τον ίδιο τον Χατζιδάκι, μετά από μια μάλλον ατυχή συνέντευξη που είχε κάνει με τον Φλωρινιώτη. Τον παρωδήσαμε κάνοντας μια δήθεν συνέντευξη όπου ο Σακκάς ήταν ο… Φουρνιώτης κι εγώ… ο Κουνουπιδάκης. Ο Μάνος εκείνες τις μέρες ήταν στο Ηράκλειο της Κρήτης κι άκουσε μαζί με φίλους την εκπομπή. Στην αρχή, όπως μάθαμε, ήταν συνοφρυωμένος, αλλά λίγο λίγο, καθώς οι άλλοι δυσκολεύονταν να συγκρατήσουν τα γέλια τους, άρχισε κι εκείνος να γελά και να το χαίρεται. Μου τη φέρανε, είπε.
Αργότερα, όταν τον ρωτήσαμε τι έπαθε κι έκανε μια τόσο υπερβολικά υμνητική συνέντευξη, μας εξήγησε πως όταν μπήκε στο στούντιο ο Φλωρινιώτης ήταν τόσο τρομοκρατημένος που έτρεμε σχεδόν. Τότε ο Μάνος από ανθρώπινη ευαισθησία θέλησε με κάθε τρόπο να τον συνεφέρει υπερβάλλοντας σε επαίνους.
Το γεγονός όμως ήταν ότι το Τρίτο πια είχε καθιερωθεί στη συνείδηση του κοινού ως μια μοναδική εστία πολιτισμού. Τότε άλλωστε ιδρύθηκε η Χορωδία της ΕΡΤ, οργανώθηκε η δισκοθήκη κι ένα αρχείο παραδοσιακής μουσικής, αλλά και τότε αντιμετωπίστηκαν με τη δέουσα σοβαρότητα οι παιδικές εκπομπές. Ο Χατζιδάκις κατάφερε να μετατρέψει έναν συμβατικό έως και ανιαρό σταθμό «σοβαρής μουσικής», όχι μόνο σε μια δροσερή πηγή πνευματικής απόλαυσης, αλλά συνάμα και σε ένα προκλητικό ερέθισμα για κοινωνικό, πολιτιστικό για να μην πω και πολιτικό προβληματισμό.
Η έντονη δραστηριότητα του Τρίτου εξαπλώθηκε βέβαια και πέραν των ερτζιανών. Ανεπανάληπτες είναι οι εκδηλώσεις που οργάνωσε στα Ανώγεια της Κρήτης όπου εξαιρετικά σημαντικοί άνθρωποι των γραμμάτων και των τεχνών συμμετείχαν σε Συνέδρια που οργανώθηκαν, ενώ πέραν της σύγχρονης μουσικής ο Διαγωνισμός Λύρας αναδείκνυε τη μακρά παράδοση των λυράρηδων του τόπου.
Αμέσως μετά την αλλαγή κυβέρνησης ο Μάνος έσπευσε να δώσει την παραίτησή του. Την επομένη, ο γενικός διευθυντής, ο Ρωμαίος, μου ζήτησε να συνεχίσω στη θέση του Χατζιδάκι. Εγώ είχα ήδη γράψει και αφήσει την παραίτησή μου στην γραμματέα του Μάνου για να την παραδώσει αμέσως μετά τη δική του.
Οι προβληματισμοί του και οι επιδιώξεις για κάτι νέο και ουσιαστικό ήταν συνεχείς. Γύρω στα 1989 ένα άλλο όνειρο του Μάνου Χατζιδάκι, η δημιουργία μιας διαφορετικής Ορχήστρας που θα ήταν ελεύθερη στο πνεύμα κι ανεξάρτητη από τις γραφειοκρατικές αγκυλώσεις του Δημοσίου, έγινε πραγματικότητα ιδρύοντας την Ορχήστρα των Χρωμάτων. Μια ιδιαίτερα δυναμική κι ευφάνταστη ορχήστρα που ανανέωσε το ενδιαφέρον για τη συμφωνική μουσική και έδωσε βήμα σε πάρα πολλούς νέους έλληνες συνθέτες όλα τα χρόνια της λειτουργίας της.
Ο Μάνος Χατζιδάκις ήξερε πάντα να προχωρά μπροστά. Μια νέα ιδέα, ένα νέο ιδανικό, μια νέα γνωριμία – αυτά τον κινητοποιούσαν. Ανθρωπος ελεύθερος, είχε μιαν αληθινά προοδευτική προσωπικότητα που δύσκολα εντάσσεται στα κλασικά πολιτικά σχήματα. Συχνά άλλωστε αντιδρούσε ως γνήσιος αναρχικός απέναντι στους ισχυρούς, αμφισβητώντας την εξουσία τους. Είχε τον τρόπο να επιβάλλει στους άλλους, ακόμη και στους συντηρητικούς, τον σεβασμό απέναντι στην αντισυμβατική του συμπεριφορά.
