Αν ζούσε ο Γιάννης Τσαρούχης… – Ένας άνθρωπος για όλες τις εποχές

Αν υπάρχει ένας δημιουργός, ένας καλλιτέχνης που αν συνέχιζε να ζει θα παρέμενε σε όλες του τις εκφράσεις, τόσο τις καλλιτεχνικές όσο και τις ανθρώπινες, ακριβώς όπως ήταν σε όλη τη διάρκεια της ζωής του, ενώ έχουν περάσει τριάντα έξι χρόνια από τον θάνατό του («έφυγε» στις 19 Ιουλίου του 1989), είναι αναμφισβήτητα ο Γιάννης Τσαρούχης. Χωρίς να μπορεί να τον χαρακτηρίσει κανείς ως «ανεξέλικτο» – κάθε άλλο μάλιστα – αφού με τα ζωγραφικά του έργα και με τα κείμενά του οριοθέτησε μια περιοχή που προέβλεπε όλες τις εξελίξεις που θα μπορούσε να γνωρίσει ένα εξαιρετικά ανήσυχο πνεύμα και μια συνταρακτικά – αν και εκφραζόμενη με μια απαρομοίαστη νηφαλιότητα – αγωνιώδης ανθρώπινη φύση για καθετί που είχε συντελεστεί στην ιστορία της ανθρωπότητας και της τέχνης. Αφομοιωμένες οι αντίστοιχες περιπέτειες με έναν τόσο στοχαστικά διαυγή τρόπο ώστε να στοιχειώνουν τις συζητήσεις του με τους άλλους είτε αφορούσαν τον Μιχαήλ Αγγελο και τη συνεργασία της χορογράφου Ραλλούς Μάνου με τον ζωγράφο Γιάννη Μόραλη, είτε την πιπεράτη ατάκα ενός κομπάρσου σε μια κινηματογραφική ταινία, λίγο πριν εμφανιστεί για μια μοναδική φορά στο πλατό, αλλά και την κουβέντα ενός άγνωστου καλαθοπλέχτη, που τον είχε συναντήσει πριν από πενήντα χρόνια, στη διασταύρωση της Εμμανουήλ Μπενάκη με τη Ναυαρίνου, να πλέκει στο πεζοδρόμιο τα καλάθια του.

ΠΡΟΚΛΗΤΙΚΟΤΗΤΑ. Ενας επιπλέον λόγος να λυπάται κανείς που δεν ζει σήμερα ο Τσαρούχης – θα είχε πιάσει, αν συνέβαινε κάτι τέτοιο, τα 115 χρόνια – είναι γιατί ο τρόπος που θα σχολίαζε, για παράδειγμα, φαινόμενα αντίστοιχα με αυτό της τεχνητής νοημοσύνης θα ήταν εκείνος μιας εκτίμησης, όπως θα την επιχειρούσε η ανθρωπότητα, ενώ θα είχε ολοκληρωθεί ο ιστορικός της κύκλος.  Μας κάνει να το συμπεραίνουμε καθώς θυμόμαστε μια παροιμιώδη φράση του, συγκεκριμένα όταν είχε πει πως «όλες οι ηδονές που μπορεί να γευτεί ένας άνθρωπος είναι, από καταβολής κόσμου ως σήμερα, οι ίδιες ακριβώς, μόνο η ηδονή της ταχύτητας είναι σύγχρονη».  Δεν είναι γνωστή η προέλευση της φράσης (ποιος και πότε δηλαδή την πρωτοείπε, αν και ενδέχεται να είμαστε εμείς που την αγνοούμε) πως «όταν παραμένει κανείς στη θέση του, όλες οι αλλαγές είναι καλές».  Θα μπορούσε ο Τσαρούχης να λογαριαστεί ως μια συγκλονιστική ενσάρκωσή της, αν θεωρήσουμε την καλλιτεχνική του δημιουργία στο σύνολό της, αφού ακόμη και αν αντιμετωπιστεί ως ένας καλλιτέχνης που προσπάθησε να «εγκατασταθεί» προκαλώντας με την επιλογή των θεμάτων του στη ζωγραφική και των «θέσεών» του στα κείμενά του, η προκλητικότητά του παρέμεινε αδιασάλευτη ακόμα και όταν δεν είχε κανένα λόγο να το κάνει, όπως είχε γίνει πλέον πανελληνίως, και όχι μόνον, γνωστός.  Μετριάζοντας μάλιστα ο ίδιος τη σημασία αυτής της τόσο πηγαίας και αποπνευματοποιημένης προκλητικότητας λέγοντας, ενώ, χωρίς ίχνος μελαγχολίας, επιχειρούσε συχνά ένα είδος απολογισμού: «Τώρα πια συνειδητοποιώ πως αν υπήρξα κάτι στη ζωή μου ήταν ένα πνεύμα αντιλογίας».

Γνωρίζουμε όλοι μας πως η αποφθεγματικότητα σε όσα έλεγε, χωρίς άλλωστε να την επιδιώκει στο ελάχιστο, η εντελώς δηλαδή αυθόρμητη, συνέβαλε τα μέγιστα στη δημοφιλία του, τόσο περισσότερο που, ήπια, ειρωνική ή καυστική, ήταν μια αποφθεγματικότητα που γινόταν αντιληπτή από τον καθένα, γοητευτική γιατί δεν γινόταν ποτέ γριφώδης και, επιπλέον, ιαματική αφού, επαναλαμβάνοντάς την ο οποιοσδήποτε, μπορούσε να τη διεκδικεί ως στοιχείο της δικής του προσωπικότητας.

«ΕΝΑ ΕΙΔΟΣ ΧΟΤΖΑ». Αναγνωρίζοντας και ο ίδιος πως η δανειοδότηση τόσων ανθρώπων με δικές του λέξεις, ρήσεις και αποστροφές θα είχε ως αποτέλεσμα να θεωρηθεί στο μέλλον, όπως ο ίδιος χαριτολογώντας επαναλάμβανε, «ένα είδος Νασρεντίν Χότζα» αφού κανείς δεν θα μπορούσε να γνωρίζει πια τι είχε ή τι δεν είχε πει ο ίδιος.

Με όση άνεση ξεστόμιζε τις περιώνυμες ατάκες του εις βάρος συναδέλφων του, όταν, για παράδειγμα, είχε πει για τον Γιάννη Μόραλη που μας αιφνιδίασε σε ώριμη ηλικία με μια ζωγραφική εμπνευσμένη από μια γεωμετρική διάταξη των ζωγραφικών σχημάτων, ότι «ο Γιάννης στα γεράματα φόρεσε τη μίνι ζιπ», με την ίδια ή και μεγαλύτερη άνεση θα τον άκουγες να επαναλαμβάνει, ενώ θα του ήταν εύκολο να την αποσιωπήσει, μια υποτιμητική κρίση για τον ίδιον, όπως αυτή που είχε διατυπώσει ο Ιόλας χαρακτηρίζοντάς τον «ως Πυθία των σουπερμάρκετ».

Αν χρειάζεται σώνει και καλά να συνδέουμε μια προσωπικότητα, καλλιτεχνική, πνευματική, επιστημονική ή και πολιτική, που όχι μόνον εκτιμούμε και θαυμάζουμε, αλλά και αγαπούμε κιόλας, με μια ιστορική μορφή, θα επιλέγαμε ως αντίστοιχη του Γιάννη Τσαρούχη τη μέγιστη φιλοσοφικά και πολιτικά μορφή του Τόμας Μορ που έζησε τον 15ο αιώνα.  Με τον βίο και την πολιτεία του μάλιστα να έχουν εμπνεύσει ένα θεατρικό έργο με τον τίτλο «Ενας άνθρωπος για όλες τις εποχές» που είχε ανεβάσει στο θέατρο τη δεκαετία του ’60 ο Κώστας Μουσούρης.

Μπορεί να έχει να πει ή να υποθέσει κανείς πολλά για το ποιοι θα ήταν αν ζούσαν σήμερα ο Νικόλαος Πλαστήρας, ο Κάρολος Ντίκενς ή ο Μπρεχτ.

Είναι όμως αυτονόητο πως αν ζούσε ο Γιάννης Τσαρούχης θα ήταν ίδιος και απαράλλακτος με τον Τσαρούχη που γνωρίσαμε.  Σύμφωνοι με την εποχή τους είναι πάντα όσοι διαμορφώνονται χάρη σ’ αυτές και όσοι τις υφίστανται, όχι όσοι συμβάλλουν ώστε να αποκτούν οι εποχές τα πιο καίρια χαρακτηριστικά τους.