Αμερικανικές σκηνές και ευρωπαϊκή αμηχανία – ΤΑ ΝΕΑ

Πολλοί Ευρωπαίοι, ακόμα κι αν ισχυρίζονται ότι «ξέρουν» τις ΗΠΑ, δυσκολεύονται να κατανοήσουν τις αλλόκοτες σκηνές που εκτυλίσσονται γύρω από την καινούργια προεδρία. Επαναλαμβάνουμε το λάθος που κάνουμε όταν αποδίδουμε σε μη δυτικές χώρες τις δικές μας αξίες, τις οποίες θεωρούμε αυτονόητες, οικουμενικές. Το ότι η οικουμενικότητα είναι μύθος έχει αποδειχθεί επανειλημμένως από τις απόπειρες εκδημοκρατισμού χωρών του Νότου και της Ανατολής, καθώς κι από τις λανθασμένες μας αναλύσεις για το τι επιζητούν οι λαοί. Αρνούμαστε να αποδεχτούμε ότι δεν επιζητούν όλοι δημοκρατία, ανθρώπινα δικαιώματα και τα τοιαύτα. Παρόμοιο λάθος κάνουμε έναντι των Αμερικανών: δεν λαμβάνουμε υπόψη τις βαθιά ριζωμένες διαφορές μεταξύ της αμερικανικής και της ευρωπαϊκής νοοτροπίας οι οποίες διαμορφώνουν το πώς οι άνθρωποι στις δύο όχθες του Ατλαντικού αντιλαμβάνονται τον κόσμο και τη θέση τους σε αυτόν.

Αν και θρησκόληπτοι, οι Αμερικανοί είναι προσανατολισμένοι στο μέλλον. Το έθνος τους βασίστηκε στην καινοτομία και στη ρήξη με το παρελθόν, όχι στη συνέχεια και στη διατήρησή του. Η πλειονότητά τους αντλεί έμπνευση από το αμερικανικό παρελθόν, όχι από το παρελθόν γενικά: στο σχολείο δεν μαθαίνουν τίποτα από όσα συνέβησαν στον κόσμο πριν από το 1492· μεγαλώνουν με την ιδέα ότι η χώρα τους είναι η αρχή της ανθρωπότητας. Η άγνοια της ιστορίας και της γεωγραφίας προκαλεί, αναπόφευκτα, την επανάληψη των ίδιων σφαλμάτων –όμως οι ίδιοι δεν σκέφτονται έτσι.

Η ατομική ελευθερία και η περιορισμένη κυβερνητική παρέμβαση η οποία υποτίθεται ότι διέπει την αμερικανική ζωή είναι χονδροειδές ψέμα, αλλά ούτε αυτό το βλέπουν έτσι. Κι όμως, η εξουσία ρυθμίζει τις παραμικρές λεπτομέρειες της ανθρώπινης δραστηριότητας και οι πολίτες τη σέβονται, θεωρητικά τουλάχιστον. Ο νόμος είναι Νόμος. Η ατομική ελευθερία αφορά πρωτίστως την επιχειρηματικότητα· η νομοθεσία προωθεί τα συμφέροντα των επιχειρήσεων. Κατά τα άλλα, βασίζεται στη θρησκεία, όχι σε κάποια ιδεολογία ελευθερίας. Εντέλει, προκύπτει η πεποίθηση ότι η επιτυχία και η αποτυχία είναι ζήτημα προσωπικής ευθύνης: οι Αμερικανοί δεν ζητούν τίποτα από το «Κράτος» όπως ζητάμε εμείς· αντιθέτως, παραπονιούνται ότι δεν τους αφήνει στην ησυχία τους. Αν και φυσικά δεν είναι όλοι οι Αμερικανοί ίδιοι –διαφέρουν σε καταγωγή και σε κοσμοθεωρία, ιδιαίτερα αν είναι σχετικά νεοφερμένοι– η νοοτροπία είναι ανταγωνιστική και επιχειρηματική· η ανάληψη προσωπικού ρίσκου θεωρείται αρετή. Από την πλευρά μας, εμείς οι Ευρωπαίοι, που προάγουμε την κοινωνική προστασία και τη συλλογική ευθύνη, αναρωτιόμαστε γιατί δεν επιδιώκουν «ασφάλεια», υγειονομική περίθαλψη, δωρεάν παιδεία και εργασιακά δικαιώματα (παρατεταμένες διακοπές, άδειες εγκυμοσύνης και μητρότητας κτλ). Αν και μερικοί Αμερικανοί τα θέλουν όλα αυτά, γενικά στις ΗΠΑ το ευρωπαϊκό σύστημα θεωρείται γραφειοκρατικό και αποθαρρυντικό για την ατομική πρωτοβουλία. Η αμερικανική έννοια της δικαιοσύνης και της ποιότητας ζωής αποκλίνει από την ευρωπαϊκή: κατά τη γνώμη των περισσότερων Αμερικανών, η ελεύθερη αγορά λύνει μόνη της τα προβλήματα. Γι’ αυτό, η υψηλή φορολογία θεωρείται βάρος κι οποιοδήποτε κοινωνικό πρόγραμμα «σοσιαλισμός». Οπωσδήποτε σε αυτές τις απόψεις έχει παίξει σημαντικό ρόλο η προαιώνια προπαγάνδα της αμερικανικότητας, του αμερικανικού εξαιρετισμού.

Οι Αμερικανοί βλέπουν την εργασία ως ταυτότητα και σκοπό της ζωής. Ένας στίχος όπως «μέρα με ήλιο σαν κι αυτόν να σ’ την τρώει τ’ αφεντικό» τούς φαίνεται παράλογος. Πώς σου την τρώει εφόσον πληρώνεσαι; Έτσι μηδενίζεται η ανεργία: οι άνθρωποι είναι διατεθειμένοι να κάνουν δουλειές άσχετες με τον τομέα τους και να αλλάξουν πολιτεία ξανά και ξανά. Η λέξη «διακοπές» δεν ακούγεται όσο συχνά ακούγεται στην Ευρώπη, ούτε παραπονιέται κανείς για τα ωράρια: η σκληρή δουλειά οδηγεί στην κοινωνική ανέλιξη. Όσο για τις εργασιακές διενέξεις, οι Αμερικανοί νιώθουν ότι μπορούν να τις επιλύσουν σε ατομικό επίπεδο χωρίς κρατική παρέμβαση.

Αν και οι Ευρωπαίοι επικρίνουν τα συστατικά του αμερικανικού ονείρου, οι Αμερικανοί δεν έχουν παραιτηθεί από αυτή τη θεμελιώδη ιδέα. Το αμερικανικό όνειρο σημαίνει επαγγελματική επιτυχία, κοινωνική άνοδο και πλούτο µέσω της εργασίας, όσο παρασιτική κι αν είναι αυτή. Σέβονται το χρήμα, θαυμάζουν τους πολυεκατομμυριούχους και σπανίως συνδέουν τον πλουτισμό με την εκμετάλλευση, την κερδοσκοπία, την κλοπή ή την απλή τύχη. Ενώ στην Ευρώπη είμαστε δύσπιστοι έναντι του πλούτου, τα ινδάλματα των Αμερικανών είναι οι μεγάλοι κεφαλαιούχοι, μερικοί εκ των οποίων είναι διασημότητες του θεάματος και της τεχνολογίας. Είναι έκθαμβοι μπροστά στις διασημότητες.

Η λατρεία του χρήματος τούς οδηγεί λιγότερο στην αποταμίευση και περισσότερο στην κατανάλωση. Η οικονομία βασίζεται στη σπατάλη· στα μεγάλα μεγέθη, στη χαμηλή ποιότητα, στη συσσώρευση άχρηστων πραγμάτων. Μπορώ να αραδιάσω εκατοντάδες από δαύτα: κόφτης αβοκάντο, διαχωριστής μπανάνας, μαχαιροπίρουνα που συνδέονται στο wi-fi, οδοντόβουρτσα AI, παντόφλες με σκούπα, ρομπότ δεσίματος κορδονιών παπουτσιών. Το σύνθημα shop until you drop διέπει τις οικονομικές σχέσεις, προωθεί την οικονομία και ενθαρρύνει την καινοτομία αν και όχι απαραιτήτως με τρόπους που βελτιώνουν την ποιότητα ζωής: οι Αμερικανοί έχουν τερατώδη προσωπικά χρέη. Τις διαφορές νοοτροπίας μπορεί να τις δει κανείς συγκρίνοντας τα δυο «τυπικά» καλάθια στο σούπερ μάρκετ: δεν καταναλώνουμε μόνο διαφορετικά, σκεφτόμαστε διαφορετικά.

Το χαρακτηριστικό που διαχωρίζει βαθύτερα την αμερικανική από την ευρωπαϊκή κουλτούρα είναι η αντίληψη του πατριωτισμού. Οι Αμερικανοί έχουν χάσει το ιστορικό επεισόδιο που μας οδήγησε στην αποδοχή και στην προσπάθεια κατανόησης άλλων πολιτισμών. Είναι βαθιά επαρχιώτες, περίκλειστοι στην κουλτούρα τους και σίγουροι ότι οι ΗΠΑ (η «Αμερική») είναι μακράν το μεγαλύτερο, ισχυρότερο και καλύτερο έθνος στον κόσμο. Η σχετικά μικρή τους εμπειρία από τον υπόλοιπο κόσμο –λίγοι κάνουν διεθνή ταξίδια– συνεπάγεται επίμονη εσωστρέφεια, άγνοια ξένων γλωσσών και συνηθειών: δεν καταλαβαίνουν ό,τι δεν ταιριάζει στο δικό τους πολιτιστικό πλαίσιο.

Τέλος, είναι πιο αισιόδοξοι. Θεωρούν την αποτυχία σκαλοπάτι για την επιτυχία: έτσι, αποθεώνουν τον Ντόναλντ Τραμπ που απέτυχε ξανά και ξανά στις επιχειρήσεις και στην πολιτική. If you fail, try, try, try again.