«Ο άνθρωπος αυτός είναι μια αρρώστια που θεραπεύεται μόνο με ένα εμβόλιο. Πρέπει να βάλουμε, με μια ένεση, τον Μπερλουσκόνι στο Παλάτσο Κίτζι [το πρωθυπουργικό μέγαρο στη Ρώμη]. Μόνο έτσι θα ανοσοποιηθούμε», έλεγε το 1994 ο Ιντρο Μοντανέλι, ο επιφανέστερος ίσως ιταλός δημοσιογράφος. Προοικονομώντας ότι η εκλογή του Σίλβιο Μπερλουσκόνι στην πρωθυπουργία θα σήμαινε και την απαρχή της απαξίωσής του.
Ο Σίλβιο Μπερλουσκόνι, που πέθανε την περασμένη Δευτέρα, έμελλε να τον διαψεύσει πανηγυρικά, αναδεικνυόμενος στον μακροβιότερο πρωθυπουργό της μεταπολεμικής Ιταλίας. Ισως και στον ισχυρότερο. Απολάμβανε αδιάπτωτη δημοφιλία (όπως δείχνουν και τα πλήθη που τον συνόδευσαν στην τελευταία του κατοικία). Διέθετε τεράστια προσωπικά οικονομικά μέσα και μιντιακή επιρροή χωρίς προηγούμενο. Μια «προίκα» που έμελλε τελικά να αξιοποιήσει αποκλειστικά προς ίδιον όφελος.
Τα κυβερνητικά πεπραγμένα του Μπερλουσκόνι ήταν πενιχρά, αν όχι απογοητευτικά. Η «φιλελεύθερη επανάσταση» που ευαγγελίστηκε δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ. Υποσχέθηκε μείωση φόρων, που αυξήθηκαν τελικά για τους συνεπείς φορολογούμενους. Ο κρατικός μηχανισμός, πολυδιασπασμένος μεταξύ κεντρικού κράτους, περιφερειών και δήμων, παρέμεινε αργοκίνητος. Οι ανισότητες, ταξικές και περιφερειακές, διευρύνθηκαν και οι κεντρόφυγες τάσεις ενδυναμώθηκαν.
Πάνω από όλα, η εκτελεστική εξουσία, την ενίσχυση της οποίας ενσάρκωσε ο Καβαλιέρε ίσως περισσότερο από κάθε προκάτοχό του, παρέμεινε αδύναμη και δέσμια του Κοινοβουλίου, όπως πιστοποιεί η συνεχής πτώση και αλληλοδιαδοχή κυβερνητικών σχημάτων. Και η οικονομία έμεινε στάσιμη, με την αποβιομηχάνιση να επιμένει και την απόσταση από τις ισχυρές χώρες της Ευρωπαϊκής Ενωσης να μεγαλώνει.
Η Ιταλία που παρέλαβε το 1994 δεν διαφέρει ιδιαίτερα από την Ιταλία του 2023. Χωρίς αμφιβολία, δεν ενδιαφέρθηκε και ο ίδιος να την αλλάξει. Η σύγκρουση συμφερόντων είναι ίσως μια μερική εξήγηση. Ο επιχειρηματίας Σίλβιο βρισκόταν σε διαρκή διαπάλη με τον πρωθυπουργό Μπερλουσκόνι. Πώς να αναμορφώσεις τη δικαιοσύνη, όταν οι δικαστικές διώξεις εναντίον σου ανέρχονται σε δεκάδες; Πώς να καταπολεμήσεις τη φοροδιαφυγή όταν φοροδιαφεύγεις ο ίδιος; Πώς να εδραιώσεις την κρατική ισχύ όταν ο βασικός σου σύμμαχος, η Λέγκα του Βορρά, διεκδικεί την αυτονομία της μισής χώρας; Πώς να προωθήσεις τον πλουραλισμό, όταν είσαι ιδιοκτήτης τριών τηλεοπτικών σταθμών και 40 εφημερίδων; Πώς να τολμήσεις επείγουσες διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις σε μια κουρασμένη οικονομία, όταν χάρη σε αυτή έγινες ο πλουσιότερος άνθρωπος στην πατρίδα σου;
Στα λίγα θετικά της πολιτικής του πορείας πρέπει να προσμετρηθεί η σχετική πολιτική σταθερότητα που πέτυχε σε μια χώρα που άλλαζε κυβερνήσεις ανά εξάμηνο. Σταθερότητα που μετατράπηκε, ωστόσο, σε στασιμότητα. Με τις ευθύνες για τη διαιώνιση της αδράνειας να βαραίνουν και την κατά καιρούς κατακερματισμένη αντιπολίτευση, που δεν κατάφερε ποτέ να διατυπώσει μια πειστική εναλλακτική πρόταση ή να τον εξοβελίσει αμετάκλητα από το πολιτικό προσκήνιο.
Στην πραγματικότητα, ο Μπερλουσκόνι, όσο και αν αποτελεί μάλλον εξαίρεση στα πολιτικά πράγματα της χώρας του, υπήρξε άμεσο ή έμμεσο, πάντως γνήσιο, προϊόν της μεταπολεμικής Ιταλίας. Της ευημερίας της, που διάνοιξε όχι μόνο δρόμους πλουτισμού σε ριψοκίνδυνους επιχειρηματίες με αμφιλεγόμενες μεθόδους όπως ο ίδιος, αλλά και ευκαιρίες ανοδικής κοινωνικής κινητικότητας σε εκατομμύρια Ιταλούς.
Αλλά και των αδυναμιών της, που ο Μπερλουσκόνι εκμεταλλεύτηκε επιδέξια και αδίστακτα για να προωθήσει κάθε του προσωπικό σχέδιο. Ο γόνος μιας μικροαστικής οικογένειας από τη Λομβαρδία εξελίχθηκε σε μεγαλοεπιχειρηματία με πολυπλόκαμα συμφέροντα, πορευόμενος με επιτυχία μέσα σε ένα πολυδιασπασμένο κομματικό σκηνικό και σφυρηλατώντας γερούς δεσμούς με τους κραταιούς του παράγοντες. Πάντοτε προσβλέποντας στη μεγέθυνση της οικονομικής του επιρροής, πριν μεταπηδήσει στην πολιτική.
Kατάφερε όμως να μείνει αναντικατάστατη αναφορά του ιταλικού πολιτικού συστήματος σχεδόν έως το φυσικό του τέλος. Κάτι παραπάνω, να εμποδίσει, θελημένα ή αθέλητα, την ανανέωσή του και τον εκσυγχρονισμό του. Με τη δική του πολιτεία, αλλά και με την αναπαραγωγή χρεοκοπημένων δομών και την ανάδειξη νέων πολιτικών που βαδίζουν στα βήματά του, με επιφανέστερη, αναμφίβολα, τη σημερινή πρωθυπουργό.
Η άνοδος και η – πολλάκις προεξοφληθείσα, αλλά ουδέποτε πλήρως συντελεσθείσα – πτώση του Σίλβιο Μπερλουσκόνι είναι, ασφαλώς, κομμάτι μιας πολυκύμαντης προσωπικής διαδρομής. Ισως, όμως, είναι περισσότερο εύγλωττες για τις ιδιαιτερότητες της χώρας που κυβέρνησε επί 3.340 ημέρες. Η πολιτεία του επί σχεδόν τρεις δεκαετίες επέδρασε, τελικά, καθοριστικά στη νοοτροπία των Ιταλών – ή μήπως το αντίστροφο;
«Ο Μπερλουσκόνι είναι ένας αρχετυπικός Ιταλός. Εχει όλες τις αδυναμίες και τις αρετές των Ιταλών που θέλουν χρήματα και δεν νοιάζονται για τους κανόνες, αλλά για τη δύναμη. Μιλώντας για τον Μπερλουσκόνι, αυτοβιογραφούμε το έθνος», σχολίαζε ανώνυμα το 2009 στη γαλλική εφημερίδα «Monde» ένας δημοσιογράφος που κάλυπτε επί χρόνια τη δράση του. Αφοριστικά και ισοπεδωτικά, ίσως, αλλά όχι άστοχα. Και σίγουρα όχι μειοψηφικά μεταξύ όσων προσπάθησαν κατά καιρούς να ερμηνεύσουν το φαινόμενο Μπερλουσκόνι.
Ο θάνατος του Καβαλιέρε ανοίγει τον δρόμο για να αποτιμηθούν η συμβολή του ίδιου και των συμπολιτών του στη γένεση και τη μακροημέρευση του μπερλουσκονισμού. Ισως και για να φανεί, κάποτε, αν ο Μπερλουσκόνι διαμόρφωσε τους Ιταλούς κατ’ εικόνα του ή το αντίστροφο. Αν, δηλαδή, ο Μπερλουσκόνι ήταν τελικά «Μια ιταλική ιστορία», όπως τιτλοφορείτο η αγιογραφική βιογραφία του που μοιραζόταν ανά εκατομμύρια στους πολίτες το 1994, ή μια ιστορία της Ιταλίας και των Ιταλών.
Ο Δημήτρης Αντωνίου είναι ιστορικός, διδάκτορας
Ιστορίας και Πολιτισμών της Ανώτατης Σχολής Κοινωνικών Επιστημών του Παρισιού
