«Η διάσωση που φέρνει το χθες στο παρόν και το παρόν στο αύριο»

Οταν η πρόεδρος του Ιδρύματος Βασίλης Παπαντωνίου, Ιωάννα Παπαντωνίου, γνώρισε τη Βιργινία Ματσέλη και εκτίμησε το έργο της να ερευνά και να διασώζει αρχεία και αντικείμενα του λαϊκού πολιτισμού συμβάλλοντας στη διατήρηση και την ανασύνθεση του πολύπλοκου μωσαϊκού που ονομάζουμε μακραίωνη παράδοση, της έδωσε τον χαϊδευτικό προσδιορισμό «η σώστρα». Και πράγματι το πείσμα της και η ακαταπόνητη ενεργητικότητά της – μαζί με τύχη και αποθέματα γνώσης – το 2012 ανέστησαν τις νηματουργίες Μέντης και Αντωνόπουλος που το Μουσείο ανέλαβε τη διατήρησή τους και τη διάσωση των παλιών τεχνικών νηματουργίας. Οταν συναντηθήκαμε η Βιργινία Ματσέλη, υπεύθυνη πλέον του πολιτιστικού χώρου ΝΗ.Μ.Α., ανάμεσα σε κλωστές, μηχανές, νήματα, δείγματα και ολοκληρωμένα έργα, καταμετρά τις νεοφερμένες κούτες με θησαυρούς του παρελθόντος που αναζητούν καταφύγιο και σωτηρία.

Οταν έφυγα κρυφά για τη Γαλλία, αψηφώντας τις επιθυμίες των γονέων μου για έγγαμο βίο και οικοκυρικά, τελείωσα στη Λωραίνη σπουδές ψυχολογίας. Υστερα από συμπτώσεις και γυρίσματα της τύχης, επέστρεψα στη Νέα Κίο, τόπο καταγωγής μου. Καλοκαίρι του 1972 βρέθηκα στο Ναύπλιο να παρακολουθήσω μία ομιλία της Ιωάννας Παπαντωνίου για τις συλλογές του τότε Πελοποννησιακού Ιδρύματος. Της μίλησα για τους Μικρασιάτες που είχαν εγκατασταθεί στη Νέα Κίο, λίγα χιλιόμετρα απόσταση από το Ναύπλιο, αλλά και το ενδιαφέρον μου να καταγράψω τα ίχνη τους σε όλη τη χώρα όπου είχαν έρθει οι πρόσφυγες. Με τη δική της καθοδήγηση ξεκίνησα να ταξιδεύω, να καταγράφω, να κάνω συνεντεύξεις, να συλλέγω αντικείμενα. Κράτησε χρόνια αυτή ιστορία και η συνέχειά της με έφερε στο συμβούλιο του Πελοποννησιακού Λαογραφικού Μουσείου, μετέπειτα Ιδρυμα Βασίλης Παπαντωνίου, όπου παραμένω εδώ και πενήντα χρόνια. Με το Πελοποννησιακό έκανα το Λαογραφικό Μουσείο Νέας Κίου και το Μουσείο Παιδικής Ηλικίας στο Ναύπλιο.

Αυτό που μου άρεσε πάντοτε ήταν η διάσωση. Οχι όμως μία έρευνα – διάσωση αντικειμένου που απλά τη βάζουμε στο ράφι και τη βλέπουμε. Με ενδιέφερε πως η διάσωση φέρνει το χθες στο παρόν και το παρόν πηγαίνει στο αύριο. Μέσα από αυτές τις τέχνες και τεχνικές ο άνθρωπος επικοινωνούσε για αιώνες. Εβαζε την ψυχή του, το χέρι του. Τώρα πια τι βάζει; Σε λίγο καιρό δεν θα ξέρουν ούτε να γράφουν.

Το 2011, όταν ακόμη ήμουν προϊσταμένη στη Διεύθυνση Νεότερου Πολιτισμού στο υπουργείο Πολιτισμού, από το γραφείο μου στην Ερμού έβλεπα να κλείνουν τα μικρά μαγαζιά, τα καπελάδικα, τα μοδιστράδικα, το ιστορικό κέντρο της πόλης να χάνει την ταυτότητά του. Ετσι ξεκίνησα την καταγραφή των επαγγελμάτων του ιστορικού κέντρου της Αθήνας και ειδικά των παλιότερων τεχνών, που σιγά σιγά χάνονταν. Ανάμεσά τους ήταν και η μεταξουργία του Μέντη, κάτι που γνώριζα καθώς από παιδί με γοήτευαν οι κλωστές και το μετάξι. Αφού τελειώνει η καταγραφή μου, ύστερα από περίπου δύο μήνες, περνάω από το τελευταίο του πωλητήριο στην οδό Ρόμβης και βλέπω να έχει κατεβάσει τα ρολά και να μαζεύει τα πράγματα σε κιβώτια. Μου είπαν ότι πτώχευσαν και περίμεναν απλώς να πετάξουν όλο το εμπόρευμα που είχε μείνει. Τους ζήτησα να μου δώσουν μία εβδομάδα καιρό, λέγοντάς τους πως όλα αυτά είναι κομμάτι της ιστορίας μας και δεν γίνεται να κλείσουν.

Το Μουσείο Μπενάκη το 2012 ανέλαβε την καινοτόμο πρωτοβουλία να διασώσει, να αξιοποιήσει και να προβάλει τις Μεταξουργίες «Μέντης – Αντωνόπουλος» προκειμένου να διασωθούν οι παλιές τεχνικές της μεταξουργίας και να περάσουν στις νεότερες γενιές. Σήμερα το ΝΗ.Μ.Α., ένας πολυπρόσωπος χώρος τεχνών και πολιτισμού, συνεχίζει από το χθες στο σήμερα και το αύριο παράγοντας πολλά κλώστινα τεχνουργήματα, όπως η φούντα.

Ο ρόλος της κλωστής, του νήματος, στη λαϊκή πίστη και παράδοση χάνεται στο βάθος του χρόνου με άπειρες μεταφορικές έννοιες και σημασίες. Η μοίρα Κλωθώ γνέθει το νήμα της ζωής, η Παναγία παριστάνεται να γνέθει την ώρα που ο αρχάγγελος της φέρνει το μήνυμα της γέννησης του Θεανθρώπου. Σύμφωνα με την παράδοση όταν γεννιόταν ένα κορίτσι, έβαζαν μία κούπα γεμάτη κλωστές έξω από την πόρτα του σπιτιού όπου γεννήθηκε το μωρό, για καλοτυχία. Γιατί το νήμα έχει μεταφορικές έννοιες: «το νήμα της ζωής κόπηκε» λέμε. Γι’ αυτό βλέπουμε και στα μουσικά όργανα, ειδικά στα πνευστά, οι μουσικοί να κρεμάνε μία φούντα, που ως σύμβολο αποτροπαϊκό παραπέμπει στην πνοή ζωής. Μέσα στους αιώνες, ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να εξευμενίσει το αβέβαιο, το άγνωστο και απειλητικό μέλλον, ανακάλυψε διάφορα αποτροπαϊκά και φυλακτικά σύμβολα που διαθέτουν υπερφυσικές δυνάμεις και μπορούν να αποτρέψουν το κακό και να φέρουν προστασία και καλοτυχία! Ενα τέτοιο σύμβολο είναι η φούντα. Η φούντα ως αποτροπαϊκό σύμβολο είναι πολλές κλωστές μαζί, «αδελφωμένες». Εχουν κίνηση, διακοσμούν και προστατεύουν. Η χρήση της είναι διαδεδομένη σε όλους τους πολιτισμούς και τις θρησκείες.

Το στοίχημά μας θέλουμε να έχει συνέχεια. Εκπαιδευτική. Μέχρι σήμερα ταπετσέρηδες, σχεδιαστές μόδας, ξενοδοχειακές επιχειρήσεις, καπελούδες, καλλιτέχνες, όλοι τους έχουν γίνει πελάτες μας. Ωστόσο προσβλέπουμε σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο του Πειραιά και προσπάθειά μας είναι να τεθούν οι βάσεις ώστε να μη χαθεί η τεχνογνωσία της μεταξουργίας και να περάσει στις επόμενες γενιές.